Rollercoaster

Een rollercoaster, dat was het afgelopen maand. Maar dan wel een ouderwetse, met langere rechte stukken ertussen. En geen al te angstaanjagende dieptes. De hoogtepunten – die deden het ’em. Vlak voor de kerstdagen een leuke verrassing: Peters keizerin was na een maand al aan zijn tweede editie toe. En die moest snel drukklaar worden gemaakt. Ik kreeg een dag de tijd om eventuele, simpele aanpassingen door te geven. Voor de pastoor die in een dominee moest veranderen was helaas geen tijd. In diezelfde week liet de uitgever weten dat hij in januari met een contract voor deel twee zou komen. Het kon niet op. Aangezien vertalen mijn grote passie is, lukte het me echter niet om de officiële bevestiging in alle rust af te wachten…

In januari begonnen er in Vlaanderen positieve recensies te verschijnen en afgelopen vrijdag een nieuw hoogtepunt. In de boekenbijlage van de NRC een uitgebreide recensie van Peters keizerin met diverse complimenten richting Kristina S., de schrijfster. Tja, vertalers moeten hun schouderklopjes nu eenmaal halen uit het feit dat er in positieve zin wordt geciteerd uit hun vertaling. En dat het Letterenfonds zo overtuigd is van je vertaalkwaliteiten dat het bereid is je een subsidie te verstrekken als aanvulling op je inkomen. Gelukkig werd ik deze keer nog wel genoemd als de vertaalster bij de specificaties van het boek.

Zeepbel

En toen spatte de zeepbel van gelukzaligheid ineens uiteen. Ik was zo tevreden geweest over mijn vertaling en nu blijkt er een storende fout ingeslopen te zijn. Al op de eerste pagina en hij is volstrekt over het hoofd gezien. Niet alleen door mij, verantwoordelijk voor de uitglijder, maar ook in de correctieronde. Ik heb me ingelaten met een valse vriend. Het Litouwse ‘pastorius’ triggerde mij om Johann Ernst Glück, de peetvader van Marta Skowrońska, als pastoor door het leven te laten gaan – maar dat was hij niet. Hij was een gerespecteerde Lutherse … dominee. De man zou zich in zijn graf omdraaien als hij wist dat hij in de Nederlandse vertaling paaps was geworden. Zijn vrouw zou mij op mijn knieën op de erwten hebben laten bidden. Er zijn lynchpartijen voor minder begonnen.

Ik kan er voorlopig niets aan veranderen. Alleen maar duimen dat er veel atheïstische lezers zijn en dat degenen die het wel opmerken het me willen vergeven en zich er niet te veel aan storen. Want zeg nu zelf: de woordcombinatie pastoor Glück ligt beter in het gehoor dan dominee Glück, toch? In elk geval wel wanneer je dit vijfenzeventig keer het hele boek door hebt gebruikt.

Hopelijk komt er snel een tweede – herziene – druk.

Het eindresultaat

Acht november, na een drietal correctierondes en weer nieuwe drukproeven, brak de grote dag aan: ik moest mijn vertaling loslaten. Ze ging op eigen benen staan en vertrok zonder verder omkijken naar de drukker. Daar zou ze ook in een nieuw jasje, een nieuwe cover, worden gestoken, zo liet de schrijfster mij weten. Het maakte me erg nieuwsgierig maar ik moest geduld hebben. Het eindresultaat zou pas op 30 november in de winkel liggen. Gelukkig ging ik er nog een paar dagen tussenuit, zodat ik niet voortdurend de neiging voelde om het internet af te speuren naar nieuws over het boek. Dat er toch niet was.

Vorige week kon ik me niet langer bedwingen. Ik informeerde bij de uitgever naar het eindresultaat en of hij tevreden was. Hij feliciteerde me met mijn vertaling, schreef dat hij er blij mee was en beloofde me zijn best te doen om er een succes van te maken. Twee dagen later ontving ik de voor mij bestemde exemplaren – die natuurlijk werden bezorgd op een moment dat ik er niet was en ik dus nog meer geduld moest uitoefenen. Bij thuiskomst was de verrassing des te groter. Ik heb nog een hele tijd rondgelopen met een glimlach van oor tot oor. Eindelijk het tastbare resultaat van een jaar hard werken in handen. De uitgever had bovendien buiten mijn medeweten nog een kort zinnetje aan de tekst toegevoegd, namelijk: einde deel I.

Nu duimen voor goede recensies en de opdracht om deel II te mogen vertalen …

NIETS MEER AAN (TE) DOEN

We hebben drie correctierondes doorlopen en eergisteren is het manuscript van Peters keizerin naar de drukker gegaan.

Het is prettig wanneer er andere ogen met een frisse blik  je tekst ook een keer doornemen. Je bent zelf al driekwart jaar met de vertaling bezig en sommige uitdrukkingen die je hebt gebruikt, zijn zo vertrouwd geworden dat een verschrijving je niet meer opvalt. Fijn als een corrector je daarop wijst. Het eindresultaat wordt er alleen maar beter van. Al zit je de eerste keer dat het commentaar per mail wordt toegestuurd met samengeknepen billen: hoeveel op- en aanmerkingen zouden er komen? Het viel me alleszins mee.

Waar ik toch nog moeite mee bleek te hebben, waren de komma’s en dan met name het weglaten ervan – hoewel ik me dat bewust was geweest en de hele tekst hardop aan mezelf had voorgelezen. Het Litouws is dol op dit leesteken en je komt het in vrijwel elke zin wel een keertje tegen. Je vindt het bijvoorbeeld, in tegenstelling tot het Nederlands, voor zowel uitbreidende als beperkende bijzinnen (bijzinnen die met ‘die’ of ‘dat’ beginnen) en elk brokje extra informatie krijgt een komma ter ondersteuning mee. Je bent al gauw geneigd om iedere keer wanneer er in het origineel een komma voorbijkomt, er slaafs ook eentje te typen. Bovendien zit de komma van jongs af aan stevig in mijn systeem verankerd. Dat het Nederlands het gebruik ervan in de afgelopen halve eeuw in bepaalde gevallen wat heeft losgelaten, is kennelijk een beetje aan mij voorbijgegaan.

De corrector en ik zijn er samen goed uitgekomen en hoewel ik geneigd was om het hele verhaal vorige week nog een laatste keer integraal door te nemen (waar helemaal geen tijd voor was), heb ik me ingehouden en een ander, onontbeerlijk leesteken achter het geheel gezet.

KLAAR!

KLAAR! De vertaling ligt bij de uitgever. Een stap waar je maandenlang naartoe werkt en die je tegelijkertijd voor je uit schuift. Het is zo moeilijk om te besluiten dat iets ‘af’ is. Want voor je gevoel is een vertaling nooit helemaal af. Je maakt in het vertaalproces altijd keuzes en de alternatieven voor die keuzes blijven vaak door je hoofd spoken. Vooral wanneer de vertaling de deur uit is. Had ik niet beter … Was het niet mooier om … Twijfels, eeuwige twijfels of iets wel goed genoeg is.

Het wachten is nu op de terugkoppeling van de redacteur. Met welke wijzigingsvoorstellen zou hij of zij komen? Hoeveel typefouten heb ik over het hoofd gezien? Hoeveel mooie vondsten worden niet begrepen zoals ze waren bedoeld?

In de tussentijd loop ik met mijn ziel onder de arm. Het strakke ritme van dagelijks twee pagina’s en een hoofdstuk in drie weken is weg. Iets nieuws aanpakken zit er nog niet in, omdat ik niet weet hoeveel tijd de correctierondes zullen vragen. De catalogus van Prometheus noemt eind november als verschijningsdatum voor Peters keizerin. Ik ben zo benieuwd hoe het boek zal worden ontvangen! De uitgever zelf was in elk geval heel enthousiast toen hij de eerste helft van deze historische roman had gelezen.

Ik reken stiekem op een vervolgopdracht: deel II van Peters keizerin is onlangs op de Litouwse markt verschenen …

Kokosjnik

Het mooie van Peters keizerin is dat mijn kennis van zowel het Litouws als het Russisch en het Pools goed van pas komt. Tel daarbij op mijn voorliefde voor historische romans en je hebt de redenen waarom ik dit boek zo graag wilde vertalen. En gelukkig ook werd benaderd door uitgeverij Prometheus, die me de opdracht gunde.

Het verhaal speelt zich af in Rusland aan het begin van de 18e eeuw. Maar de hoofdpersoon, Catharina, de eerste keizerin van Rusland, reist ook door de gebieden die tegenwoordig Wit-Rusland, Litouwen en Polen worden genoemd. Het Pools is daar lange tijd de voertaal van de adel geweest.

De auteur, Kristina Sabaliauskaitė, is een kunsthistorica met grote aandacht voor details. Zo beschrijft ze niet alleen de lotgevallen van Catharina, een eenvoudig meisje van Litouwse afkomst, maar ook hoe de mensen in die periode leefden, welke kleding ze droegen, wat hun zeden en gewoontes waren. Daarnaast krijg je een goede indruk van het karakter en het gedrag van Peter de Grote, de man die het leven van Catharina domineerde.

Voor veel van die details is het internet een fantastische bron van informatie. Of het nu gaat om historische personen en gebeurtenissen of om gebruiksvoorwerpen. Vooral de plaatjes van de verschillende objecten zijn erg nuttig. Zo heb ik geleerd dat een kokosjnik een waaiervormig hoofddeksel is dat aan de achterzijde met een grote strik wordt vastgemaakt. Het hoge voorstuk werd vaak versierd met parels en edelstenen. Het woord kokosjnik is afgeleid van het oud-Russische kokosj, wat haan of kip betekent. De hoofdtooi werd vanaf de 10de eeuw gedragen als onderdeel van de Russische klederdracht.

Kortom: als je het boek uit hebt, heb je een veelzijdig beeld van de periode 1700–1727 in Rusland gekregen. En als extraatje ken je een aantal Russische woorden. Zoals kokosjnik.

Waarom Litouws?

‘Waarom Litouws?’, is de eerste vraag die mensen mij gewoonlijk stellen wanneer ik ze vertel dat ik literair vertaalster Litouws ben. Meteen gevolgd door: ‘Ben je Litouwse?’ Nee, dat ben ik niet en ik heb ook geen familie met banden in dat land. Mijn belangstelling voor het Litouws is vrij spontaan ontstaan.

Op de middelbare school was ik een rasechte alfa: talen met aardrijkskunde en geschiedenis. Geen wiskunde. Een pretpakket, zoals dat werd genoemd. Feit was wel dat het ontbreken van dat ene specifieke vak, de keuze voor een vervolgstudie nogal beperkte. Het zou een taal moeten worden. Maar welke? Frans misschien? We hadden alleen zoveel verschillende leraren gehad dat ik vreesde dat mijn basiskennis tekortschoot. Nee, dan liever een taal waarbij iedereen van nul af aan moest beginnen. Russisch! Dat klopte inderdaad, op één uitzondering na. Er was een jongen die al basiskennis had opgedaan bij de militaire inlichtingendienst. Wij, de overige zeven studenten, begonnen met het alfabet.

Als je destijds Slavische taal- en letterkunde in Groningen studeerde, moest je in de bachelorfase een tweede Slavische taal bestuderen. Ik koos voor het Pools, een beetje willekeurig. Misschien omdat ik een paar jaar daarvoor een Pools correspondentievriendje had gehad.

In de masterfase kwamen er twee bijvakken bij. Aangezien ik geïnteresseerd ben in de overeenkomsten tussen de verschillende Europese talen en de herkomst van woorden, zocht ik een vak dat daarbij aansloot. In Utrecht was het mogelijk om een module ‘Vergelijkende Indo-Europese taalwetenschap’ te volgen. En als je je in dat vak verdiept, krijg je het advies om Litouws te leren. Omdat het Litouws een taal is die nog veel kenmerken heeft bewaard van het oude Indo-Europees, de voorloper van onze moderne Europese talen. Zo gezegd, zo gedaan: Litouws werd mijn tweede bijvak.

Maar ja, wat kon je destijds doen met je kennis van het Litouws in de periode van het IJzeren Gordijn? Je mocht niet eens zonder uitnodiging naar de Litouwse SSR reizen en ik kende er niemand. Ik ging aan de slag als vertaalster van Russische en Poolse octrooien.

En toen viel de muur, werden Polen en Litouwen lid van de EU en de NAVO en reisden er burgers uit Oost-Europa naar Nederland. Ik werd benaderd om allerlei officiële documenten te vertalen: geboortebewijzen, diploma’s, processen-verbaal en ga zo maar door. Interessant? Zeker, maar na een paar jaar wilde ik meer: langere teksten, verhalen, romans. Maar uit welke taal? Russisch, Pools of Litouws? Collega-boekvertalers uit het Russisch waren er al genoeg. Uit het Litouws niet. Ik zou vermoedelijk de enige zijn. Een niche in het literaire landschap. Ik besloot de sprong te wagen.

Dus daarom Litouws.

Trein

TREIN

Het werken gaat een stuk relaxter en wonder boven wonder ben ik gewoon op schema. Ik heb ook veel meer plezier in het vertalen. Het boek is boeiend: het leven van Catharina I, de vrouw naast Peter de Grote. De schrijfster is kunsthistorica en ze heeft allerlei feiten en feitjes in de verhaallijn verwerkt. Dat nodigt mij weer uit om wikipedia erop na te slaan en ik moet oppassen om niet steeds verder door te klikken.

De helft van het boek is nu vertaald. De uitgever en ik hebben afgesproken dat hij die zes hoofdstukken alvast mag lezen. Op vrijdagmiddag stuur ik hem mijn concept toe.

Op maandagochtend ontvang ik zijn reactie. Hij schrijft dat mijn vertaling leest als een trein. Hij vindt het een ongelooflijk mooi boek en is er diep van onder de indruk. Het spijt hem dat hij nog enige tijd moet wachten totdat hij de tweede helft kan lezen.

Zijn enthousiasme doet me goed. Grappig dat hij het over een trein heeft. Hij moest eens weten wat voor trein. Een stoomtrein. Eentje die met veel gepuf op gang kwam. Met wolken stoom die afgeblazen moesten worden. Met alerte hulpen die de druk in de ketel in de gaten hielden. Maar nu is die trein goed op stoom en laat een vrolijk gefluit horen.

26-04-2021

Spierknoop

SPIERKNOOP

We zijn inmiddels drie maanden verder en ik ben heel gedisciplineerd aan het werk. Zo gedisciplineerd dat ik van mezelf mijn dagelijkse portie pagina’s moet halen. Als ik geen tien pagina’s per week vertaal, haal ik die deadline niet. Elke dag reken ik opnieuw uit hoeveel weken er nog resteren. ’s Nachts begint het ook al door mijn hoofd te spoken. Mijn rechterarm doet pijn van het verkrampte typen. Die deadline begint als een molensteen om mijn nek te hangen. Ik moet dit met de uitgever bespreken. Maar hoe kaart je zoiets aan? Een deadline is een deadline, nietwaar? Hij rekent erop en ik heb ervoor getekend.

De fysiotherapeut constateert een flinke spierknoop. Het zou goed zijn om de arm niet zo te plagen en tijdens het werk regelmatig pauzes in te lassen. Hij geeft me oefeningen mee.

Mijn knop gaat om. Ik moet dit bespreken met de uitgever. Ik stuur hem een mailtje waarin ik hem vraag of hij me wat ruimte in mijn hoofd kan geven. Hij mailt terug dat ik me geen zorgen moet maken over de deadline. Uiteraard wil hij niet dat ik met stress zit te vertalen. Daar heeft niemand wat aan. Als het iets later wordt, dan zij het zo. Daar gaat hij niet moeilijk over doen. Wel wil hij graag om de paar maanden een berichtje hoe ver ik ben gevorderd.

Heb ik me daar nu zo druk over gemaakt?

08-04-2021

Peters keizerin

PETERS KEIZERIN

Het is vrijdagmiddag en ik vind het volgende berichtje in mijn mailbox:

‘Ik heb de Nederlandse rechten gekocht van de bijgevoegde roman, en kreeg uw naam door van de agent van de auteur. Hebt u tijd en zin om het boek te vertalen?’

De mail is afkomstig van Prometheus, een gerenommeerde uitgeverij in onze hoofdstad, en het boek is ‘Petro imperatorė’ van de populaire Litouwse schrijfster Kristina Sabaliauskaitė. Mijn hart maakt een sprongetje. Dit boek wil ik al een hele tijd erg graag vertalen en de schrijfster weet dat. Het gaat om de biografie van Catharina I, de vrouw van Peter de Grote en de eerste keizerin van Rusland. Catharina kijkt hierin terug op de gebeurtenissen in haar leven van weeskind en wasvrouw tot keizerin van heel Rusland.

Ik reageer meteen met een enthousiast ‘ja’ naar de uitgever. We mailen nog een paar keer heen en weer en dan heb ik de toezegging binnen dat ik het boek mag vertalen. Ik ben hartstikke blij, maar ook een beetje benauwd. De uitgever wil de vertaling graag in het najaar van 2021 uitbrengen. Na wat bedenkingen heb ik ingestemd met een deadline over negen maanden. Dat voelt krap. Dus meteen maar achter de pc.

04-14-2020